Οι περισσότεροι άνθρωποι, παρόλο που έχουν την εμφάνιση ανθρώπων, δεν είναι άνθρωποι!
Αυτοί που αγαπούν το Θεό δεν έχουν θρησκεία παρά τον ίδιο το Θεό.
Ζώντας μια ενάρετη και φυσική ζωή ήταν ο μόνος τρόπος για να είναι κανείς ευτυχισμένος.
Άνθρωπον ζητούμε απεγνωσμένα
Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της ανθρωπότητας η παροιμιώδης ρήση του Κυνικού φιλοσόφου Διογένη, “Άνθρωπον Ζητώ” δεν ήταν τόσο επίκαιρη όσο σήμερα κι αυτό όχι γιατί οι άνθρωποι είναι σήμερα χειρότεροι απ’ ότι ήταν τον 4ο και 3ο αιώνα π.κ.ε. αλλά διότι στη εποχή μας – εποχή της αστραπιαίας μετάδοσης των κακών ειδήσεων μέσω των ηλεκτρονικών Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης κι Αποβλάκωσης, η συνειδητοποίηση της επιτακτικής ανάγκης ύπαρξης Ανθρώπων σε κάθε τομέα της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής είναι σχεδόν καθολική.
Άνθρωπον ζητούμε απεγνωσμένα στην εθνική και διεθνή πολιτική σκηνή που να βάλει κάποια τάξη στην αταξία και στην σύγχυση, που επικρατεί παντού και ζητούμε Άνθρωπον στη Δημόσια Διοίκηση, στον τομέα της Υγείας, στην Παιδεία – εκεί κατ’ εξοχήν – στη μικρή κοινωνία που ζούμε, στην πολυκατοικία μας, στην παρέα μας και μέσα στην ίδια την οικογένεια, τη μικρογραφία της κοινωνίας.
Σαν το Διογένη όλοι εμείς οι “Άνθρωποι” κρατώντας το δικό μας φανάρι, ψάχνουμε για Άνθρωπο με όλη τη σημασία της λέξης – Άνθρωπο με ανθρωπιά, με κοινό νου, με ΛΟΓΙΚΗ με χαρακτήρα, με ηθικές αρχές και αξίες, με υψηλούς στόχους και ιδανικά, με αυτοσεβασμό και φιλότιμο. Το θλιβερό, βέβαια, είναι ότι οι περισσότεροι από μας (ευτυχώς όχι όλοι) δε μπήκαμε ποτέ στον κόπο να ψάξουμε πρώτα για τον Άνθρωπο μέσα μας, άλλα έχουμε αφήσει ανεξέλεγκτο το κοινό ανθρωπάκι και καταδυναστεύει την ζωή μας.
Κάνατε κάποτε ειλικρινά και θαρραλέα την αυτοκριτική σας – βρήκατε το χρόνο ή τη διάθεση για κάτι τέτοιο. Είχατε την πρόθεση ή την διάθεση έστω ν’ ανακαλύψετε τα δικά σας ελαττώματα και ν’ αναδείξετε τις δικές σας αρετές· κι αν το κάνατε, ήταν συνήθως εντελώς περιστασιακά κι επιπόλαια και γι’ αυτό ίσως δεν δικαιούσθε να κρίνετε τους άλλους, που το έχουν κάνει ή το κάνουν καθημερινά. Σε κάθε περίπτωση, στη σημερινή αποπνικτική ατμόσφαιρα της χυδαιότητας, της αδικίας, της βίας και του συβαριτισμού, έχω τη γνώμη ότι θα ήταν χρήσιμο να ρίξουμε (όλοι μας ) λίγο φως μέσα μας και γύρω μας με το φανάρι του Διογένη, δηλαδή με τη φιλοσοφία του, μ’ άλλα λόγια να μελετήσουμε και αν ΕΦΑΡΜΟΣΟΥΜΕ, την σκοπίμως ξεχασμένη και επιπόλαια παρεξηγημένη Κυνική Φιλοσοφία.
Ο Κυνισµός, σαν φιλοσοφία, γεννήθηκε στην Αρχαία Ελλάδα, από αντίδραση προς τον παραλογισμό του κατεστημένου Δημοκρατικού Πολιτεύματος. Οι Κυνικοί φιλόσοφοι κατηγορήθηκαν ότι αποστρέφονταν προκλητικά τον πολιτισμό της εποχής τους. H αλήθεια, όμως, είναι ότι δεν αποστρέφονταν τον πολιτισμό καθεαυτό αλλά είχαν αντίρρηση προς τις παρενέργειές του. Ο Κυνικός φιλόσοφος έβλεπε την κοινωνία περίπου σαν ένα τεράστιο τρελοκομείο, ή θέατρο, όπου καθημερινά δίνονταν ανόητες παραστάσεις που δε σήμαιναν τίποτα και δεν πετύχαιναν κανένα στόχο, αλλά απλάπροκαλούσαν περισσότερη σύγχυση και ζαλάδα στους ανθρώπους.
Αντιστεκόμενος σθεναρά σ’ αυτού του είδους τον πολιτισμό της κυριαρχίας των παράλογων πάνω στους συνετούς και των ισχυρών πάνω στους αδύνατους, ο Διογένης ύψωσε τη φωνή του στον Αλέξανδρο, λέγοντάς του, “Μη μου κρύβεις τον ήλιο”! Η αλληγορική ή και κυριολεκτική, αυτή φράση του Κυνικού Διογένη, μας αφορά και σήμερα. Είναι πολλοί εκείνοι που μας κλέβουν το χαμόγελο και μας κρύβουν τον “ήλιο” Είναι πολλοί οι εξουσιαστές που κινούνται μηχανικά κυνηγώντας τις κενές αυταπάτες του πλούτου, της δύναμης και της φήμης, συντρίβοντας ανελέητα όσους σταθούν εμπόδιο στο δρόμο τους.
“Μη μας κρύβετε τον ήλιο” βοούν, ψιθυριστά ή φωναχτά, όσοι καταφέρνουν, μέσα στη γενική έκπτωση αρχών και αξιών της σημερινής κουλτούρας της κατανάλωσης, και παρά τις θολές και διαστρεβλωμένες εικόνες της πραγματικότητας, να διατηρούν ίχνη κοινής λογικής και καθαρής συνείδησης, ελπίζοντας ακόμη σε κάτι καλύτερο. Στη θλιβερή εικόνα της αρχαίας κοινωνίας οι Κυνικοί φιλόσοφοι είχαν αντιδράσει δυναμικά, ίσως κάποιοι απ’ αυτούς, ενίοτε και με ακραίο τρόπο, σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια να κλονίσουν τα βάθρα εκείνων που τους έκρυβαν τον “ήλιο”.
Επαναστάτησαν ειρηνικά εναντίον των κακών συνεπειών του πολιτισμού της εποχής και μας στέλνουν ένα ηχηρό διαχρονικό μήνυμα να προσπαθήσουμε να κάνουμε κι εμείς το ίδιο σήμερα. Θα βρεθούν κάποτε κάποιοι ανάμεσά μας, έστω και λίγοι, ν’ απαιτήσουν σθεναρά απ’ όλους εκείνους που μας κρύβουν τον ήλιο της ελπίδας να κάνουν στην άκρη, μπας και ξημερώσουν πιο φωτεινές μέρες για όλους μας; Αυτό είναι το ζητούμενο – “ίσως μόνο για τους ρομαντικούς και τους αιθεροβάμονες”, θ’ αντιτείνουν οι ρεαλιστές και οι απαισιόδοξοι.
Ας ξαναρίξουμε μια ματιά, στις βασικές αρχές της Κυνικής φιλοσοφίας μέσα από τις σελίδες του σύντομου αλλά περιεκτικού τούτου πονήματος κι ας δούμε τι θετικό και πρακτικό μπορούμε ν’ αντλήσουμε που θα συντελούσε στο να φωτίσει τη ζωή μας. Στο κάτω-κάτω, αν είναι δύσκολο ν’ αλλάξει η κοινωνία, στο χέρι μας είναι, αν το θελήσουμε, ν’ αλλάξουμε τον εαυτό μας και το βαθμό που μας επηρεάζουν τα κακώς κείμενα γύρω μας.
Εξάλλου, όπως θα δείτε, οι περισσότεροι Κυνικοί διέθεταν και πικάντικο χιούμορ, πράγμα που κάνει την ανάγνωση ευχάριστη. Βεβαίως υπάρχουν και οι πολέμιοι του Κυνισμού, οι οποίοι υπερτονίζουν κάποιες έντονα προκλητικές συμπεριφορές συγκεκριμένων Κυνικών, όμως ήταν μεμονωμένες. Άλλωστε, η καθημερινότητα είναι γεμάτη από αρνητικά πρότυπα και ερεθίσματα και όλοι χρειαζόμαστε θετικά μηνύματα για να πάρουμε μια βαθιά ανάσα και να κάνουμε αποτοξίνωση της σκέψης μας.
Ο Κυνισμός εκδηλώθηκε ως κίνημα κατά τον 4ο π.κ.ε. αιώνα
Σαν εναντίωση στον καθιερωμένο τρόπο ζωής που ήταν συχνά ασυμβίβαστος με τη κοινή λογική. Η φιλοσοφία του Κυνισμού είχε στόχο να επιτύχει ο άνθρωπος αταραξία μέσω της θεληματικής αποξένωσής του από την κοινωνία, και ν’ αποκτήσει ευδαιμονία και αυτάρκεια με όσο το δυνατό πιο απλά, προσιτά και φυσικά μέσα. Για τους Κυνικούς, η ενάρετη ζωή συνίστατο στη νίκη του ανθρώπου πάνω στις επιθυμίες του. Η κυριαρχία της λογικής πάνω στα πάθη ήταν βασικό αξίωμα της Κυνικής σκέψης. Η μελέτη της φιλοσοφίας του Κυνισμού δεν είναι εύκολη υπόθεση καθώς δεν διασώζονται αυθεντικά κείμενα, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Στο Λεξικό της Ιστορίας των Ιδεών αναφέρεται ότι το πρόβλημα του Κυνισμού είναι στη ουσία πρόβλημα που αφορά στις πηγές του.
Η γνώση μας για τον Κυνισμό και τους Κυνικούς βασίζεται κυρίως στις πληροφορίες μεταγενέστερων συγγραφέων από αναφορές που βρέθηκαν διασκορπισμένες σε πολλά αρχαία κείμενα, στην πλούσια συλλογή ανεκδότων, και σε επιστολές αμφισβητούμενης αυθεντικότητας που είδαν το φως της δημοσιότητας πολύ αργότερα. Για το λόγο αυτό η ερμηνεία των μεμονωμένων προτάσεων και περιλήψεων πρέπει να γίνεται με επιφύλαξη και πάντα κάτω από το πρίσμα της ιστορίας των ιδεών που είχαν σχέση με τους Κυνικούς. Σε τούτο ακριβώς οφείλεται το γεγονός ότι οι ερευνητές ενίοτε καταλήγουν σε διαφορετικές απόψεις.
Υπάρχουν βέβαια και κάποια κεντρικά αξιώματα του Κυνισμού πάνω στα οποία οι περισσότεροι συμφωνούν. Οι Κυνικοί, με το ζωντανό τους παράδειγμα και το λιτό τρόπο ζωής τους, προσπαθούσαν ν’ ανακουφίσουν τον ανθρώπινο πόνο που προκαλούσε ο λανθασμένος τρόπος ζωής. Πάντως, οι περισσότεροι Κυνικοί δεν αποκήρυτταν εντελώς το συμβατικό τρόπο ζωής, αν και επέλεγαν τους φίλους τους μόνο μεταξύ των συντρόφων τους Κυνικών. Ένας από τους λόγους ήταν το ότι οι Κυνικοί θεωρούσαν πως οι περισσότεροι άνθρωποι, παρόλο που έχουν την εμφάνιση ανθρώπων, δεν είναι άνθρωποι!
Οι Κυνικοί πίστευαν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είχαν πλανηθεί στο να θεωρούν τους εαυτούς των έξυπνους και ευπρεπείς, όταν στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά καμουφλαρισμένοι απατεώνες και ρουφιάνοι και γι’ αυτό το λόγο δεν ήταν αληθινοί άνθρωποι. Ο Διογένης εξέφρασε αυτή την Κυνική άποψη, όταν αναχωρούσε από ένα δημόσιο λουτρό. Ρωτήθηκε εάν ήταν πολλοί άνθρωποι λουόμενοι, και απάντησε ότι “ήταν λίγοι άνθρωποι αλλά μεγάλο πλήθος λουομένων”
Ένας άλλος λόγος που οι Κυνικοί επέλεγαν για φίλους τους μόνο άλλους Κυνικούς ήταν οι θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Οι Κυνικοί γενικώς περιφρονούσαν την κρατούσα θρησκεία της εποχής τους. Δεν είχαν διάθεση ή χρόνο για πολυθεϊστικές ή μονοθεϊστικές δεισιδαιμονίες και δοξασίες. Ήταν δύσπιστοι ως προς τα θρησκευτικά τελετουργικά και τα θεωρούσαν παιχνίδια που δημιουργήθηκαν για την ψυχαγωγία και την παρηγοριά του πλήθους.
Δεν απέδιδαν καμία αξία στις θεογονίες και τους ανθρωπομορφικούς μύθους των θεών. Οι Κυνικοί προσπάθησαν να εξαλείψουν τις θρησκευτικές πρακτικές, συχνά με σαρκασμό και γελοιοποίηση, ή με καταγγελία και καταδίκη, και βασικά υιοθετώντας συμπεριφορές που ήταν αντίθετες μ’ αυτές τις δοξασίες και πρακτικές. Ο λόγος που οι ίδιοι καταδίκαζαν τις κρατούσες θρησκείες ήταν επειδή είχαν αποτύχει στο να προσφέρουν πρακτική καθοδήγηση στις καθημερινές υποθέσεις και το αυτό συμβαίνει μέχρι σήμερα.
Παρά ταύτα, οι Κυνικοί δεν ήταν άθεοι και δεν είχαν αποκηρύξει εντελώς ολόκληρη την οργανωμένη θρησκεία. Όμως, πίστευαν πως ήταν απεσταλμένοι του Θεού, και σαν τέτοιοι δεν χρειάζονταν την οργανωμένη θρησκεία, διότι αυτοί που αγαπούν το Θεό δεν έχουν θρησκεία παρά τον ίδιο το Θεό. Οι Κυνικοί πίστευαν πως ήταν οι de facto ηγέτες και οι μόνοι αληθινοί άνδρες της πολιτικής και της θρησκείας, που εργάζονταν για το διαφωτισμό των μαζών. Επιδίωξαν να ζουν σύμφωνα με τους σαφώς καθορισμένους στόχους των και κάτω από την καθοδήγηση ενός ελεύθερα επιλεγμένου σκοπού του Θεού, παρά να γίνουν οπαδοί μιας θρησκείας μέσω κίβδηλων τελετουργικών και άλλων απατηλών πρακτικών.
Κανένα από τα γραπτά των ίδιων των Κυνικών δεν διασώζεται εξ’ ολοκλήρου. Η πιο εκτεταμένη αρχαία αναφορά στους Κυνικούς βρίσκεται στο 6ο βιβλίο, «Περί βίων δογμάτων και αποφθεγμάτων των εν φιλοσοφία ευδοκιμησάντων», του εκ Κιλικίας Έλληνα ιστοριογράφου της Φιλοσοφίας της Αρχαιότητας, Διογένη Λαέρτιου, που έζησε κατά τον 3ο µ.κ.ε. αιώνα. Εν τούτοις και αυτή η πηγή αμφισβητήθηκε ως προς την αξιοπιστία της από κάποιους μεταγενέστερους σχολαστικούς.
Όπως γράφει ο Luis E. Navia στην κριτική του μελέτη για τον Κλασσικό Κυνισμό, το Κυνικό κίνημα θεωρείται ως ένα από τα πιο προκλητικά φαινόμενα της διανόησης στην ιστορία της Δύσης. Οι Κυνικοί, με το κήρυγμά τους, που ήταν κάτι σαν κοινωνικό ευαγγέλιο και πολιτική διαμαρτυρία, στόχευαν στην υπονόμευση των εθίμων και της συμβατικότητας των συγχρόνων τους. Από την πρώτη δεκαετία του 4ου π.κ.ε. αιώνα, σύντομα μετά την εκτέλεση του Σωκράτη, μέχρι τις τελευταίες στιγμές της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπου τα ορατά ίχνη της κλασσικής εποχής σβήνονταν από τις ορδές των Βαρβάρων και καταπνίγονταν από το σκοταδισμό του Χριστιανισμού, οι Κυνικοί ήταν γνώριμη παρουσία στον κλασσικό κόσμο.
Το επαναστατικό τους μήνυμα ακουγόταν τόσο στις αγορές από απλούς ανθρώπους όσο και στις αυλές ηγεμόνων και τα παλάτια αυτοκρατόρων. Πάντως, πρέπει να διευκρινιστεί ότι ο Κυνισμός δεν υπήρξε ποτέ ένα μονολιθικό φιλοσοφικό κίνημα µε συγκεκριμένο “φιλοσοφικό δόγμα”, δηλαδή δεν υπήρξε αυτό που θα αποκαλούσαμε σχολή φιλοσοφίας, Η γνήσια φιλοσοφική σκέψη ουδέποτε μπαίνει σε καλούπια και σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να γίνει “φιλοσοφικό δόγμα” το δόγμα και η φιλοσοφία είναι εκ διαμέτρου αντίθετα όπως η φιλοσοφία και η θρησκεία και όπως η φλόγα και ο πάγος.
Σύμφωνα με τη μελέτη του Luis E. Navia, ο Κυνισμός συνιστούσε, περισσότερο απ οτιδήποτε άλλο, ένα άμορφο κίνημα διανοητικής και κοινωνικής ανταρσίας εναντίον πολλών δοξασιών και πρακτικών. Από το τέλος του 19ου αιώνα αρκετοί σχολαστικοί άρχισαν ν’ ασχολούνται σοβαρά µε τον Κυνισμό και την προέλευσή του. Το ενδιαφέρον τους εκδηλώθηκε κυρίως από την εποχή που ο Ferdinand Dummler δημοσίευσε τη διατριβή του με τον τίτλο Αντισθενικά (Antisthenica), το 1882. Ο Dummler πίστευε πως είχε ανακαλύψει στο έργο του Πλάτωνα μια ολόκληρη σειρά από επιθετικές αναφορές για τον Αντισθένη, το φερόμενο ως ιδρυτή του Κυνισμού. Στη συνέχεια, βέβαια, οι θέσεις του Dummler πολεμήθηκαν ως ακραίες από άλλους σχολαστικούς, ενώ ο ρόλος του Αντισθένη ως ιδρυτού της φιλοσοφικής σχολής δεν τέθηκε σε αμφισβήτηση.
Ο όρος Κυνικός, σύμφωνα με τις πηγές, προέρχεται από το Κυνόσαργες, ένα από τα τρία μεγάλα γυμναστήρια των Αθηνών, που βρισκόταν στα νοτιοανατολικά της πόλης, αμέσως έξω από το τείχος. Εκεί λέγεται πως δίδασκε ο Αντισθένης την Κυνική διδασκαλία. Το Κυνόσαργες πήρε τ΄όνομά του διότι κάποια φορά που οι Αθηναίοι πρόσφεραν θυσία στον Ηρακλή, ένας σκύλος της ράτσας Άργος άρπαξε τους μηρούς του ζώου από το θυσιαστήριο και στη συνέχεια καταδιωκόμενος έτρεξε και τους άφησε στο μέρος εκείνο. Έκπληκτοι οι Αθηναίοι έσπευσαν να συμβουλευτούν το Μαντείο των Δελφών με ποιο τρόπο έπρεπε να εξιλεώσουν τον Ηρακλή. Ο χρησμός που έλαβαν ήταν να ιδρύσουν ιερό στο μέρος που ο σκύλος εγκατέλειψε το θυσίασμα. Πράγματι, οι Αθηναίοι ίδρυσαν στο σημείο αυτό ιερό το οποίο ονόμασαν Κυνόσαργες, από το όνομα του σκύλου (κυνός+άργος).
Το Κυνόσαργες, λοιπόν, έγινε Γυμνάσιο για τους νόθους, δηλαδή τους μη γνήσιους (από πατέρα και μητέρα) νεαρούς Αθηναίους. Οι νόθοι δεν έπαιρναν αθηναϊκή υπηκοότητα διότι είχαν γεννηθεί από μητέρα σκλάβα, ή ξένη, ή πόρνη. Νόθοι ήταν επίσης και όσοι είχαν γεννηθεί από Αθηναίους γονείς οι οποίοι δεν ήταν νόμιμα παντρεμένοι. Στο Κυνόσαργες χτίστηκε και περίφημο ιερό αφιερωμένο στον (επίσης νόθο) ήρωα Ηρακλή. Αξίζει να σημειώσουμε ότι εκεί γυμναζόταν και ο Θεμιστοκλής νόθος ων λόγω αλλοδαπής μητέρας ο οποίος λέγεται πως κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να πείσει τους γνήσιους νεαρούς Αθηναίους να τον ακολουθήσουν στο Κυνόσαργες κι έτσι να εξαλειφθεί η διάκριση. Δεν το κατόρθωσε, όμως. Εν τούτοις, μεταγενέστερη παράδοση θέλει τον όρο Κυνικός να προέρχεται από τον τρόπο ζωής των Κυνικών φιλοσόφων:
«Αρέσκει τούτοις κυνών µεταµφιένυσθαι βίον».
Στην αρχαιότητα, οι σκύλοι ήταν το σύμβολο της έλλειψης ντροπής. Σε κάθε περίπτωση, οποιαδήποτε από τις δύο ερμηνείες κι αν είναι σωστή, είναι άξιο να σημειωθεί ότι οι Κυνικοί είχαν συμφωνήσει να έχουν σαν κοινό τους σύμβολο ένα σκύλο (κύνα), όπως φαίνεται και από την ταφόπετρα του Διογένη του Σινωπέα. Ο Αριστοτέλης δικαιολόγησε την ταμπέλα Κυνικοί με τους εξής τρόπους:
> Η αδιαφορία ως προς τον τρόπο ζωής τους μοιάζει μ΄ εκείνη των σκύλων. Περπατούσαν ξυπόλυτοι, έτρωγαν σε δημόσιους χώρους, κλπ.
> Ο σκύλος (κύων) είναι ένα ζώο που δε νιώθει ντροπή. Οι Κυνικοί εφάρμοσαν την αδιαντροπιά ως τρόπο ζωής, όχι πως θεωρούσαν ότι ήταν κατώτεροι της μετριοφροσύνης, αλλά ανώτεροι αυτής.
> Ο σκύλος είναι ένα ζώο-φύλακας, και οι Κυνικοί φρουρούσαν τις αρχές της φιλοσοφίας τους με μεγάλο ζήλο.
>Ο σκύλος είναι ένα ζώο που διαθέτει διάκριση στο να ξεχωρίζει τους φίλους από τους εχθρούς. Έτσι και οι Κυνικοί αναγνωρίζουν ως φίλους αυτούς που διάκεινται θετικά προς τη φιλοσοφία τους και τους δέχονται με καλοσύνη, ενώ διώχνουν με γαυγίσματα εκείνους που είναι ανεπίδεκτοι.
Ο Κυνισμός ξεκίνησε από την ηθική θεώρηση του Σωκράτη που αναφερόταν στην αναγκαιότητα του μέτρου και της αυταπάρνησης. Με αυτό το ηθικό στοιχείο συνδύασε τις διαλεκτικές και τις ρητορικές μεθόδους των Ελεατικών και των Σοφιστών. Όμως διέστρεψε και τις δύο επιρροές από την αρχική τους χρήση: η Σωκρατική ηθική άλλαξε από τους Κυνικούς σε μια χωρίς διάκριση απαξίωση της γνώσης, της ευγένειας και της κοινής ευπρέπειας, ενώ οι μέθοδοι των Ελεατικών και των Σοφιστών έγιναν στα χέρια των Κυνικών συχνά όργανο φιλονικίας (Εριστική Μέθοδος) παρά ένα μέσον για την αναζήτηση της αλήθειας.
H Julie Piering, καθηγήτρια και ερευνήτρια της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήµιο του Arkansas, στο Little Rock των Ηνωμένων Πολιτειών, γράφει μεταξύ άλλων: “Οι Κυνικοί είναι μια από τις μικρότερες Σωκρατικές σχολές. Στην πραγματικότητα δεν υπήρξαν ποτέ μια “καλά οργανωμένη Σχολή” .
Οι Κυνικοί ταύτιζαν την ενάρετη ζωή με το να ζει κανείς σύμφωνα με τη φύση
Γι αυτό περιφρονούσαν τις συμβατικές αξίες, όπως τον πλούτο και την κοινωνική θέση, τα οποία νόμιζαν πως ήταν αντίθετα με τη φύση και τη λογική. Οι συμβατικότατες δεν είναι εγγενώς κακές, αλλά για τους Κυνικούς ήταν συχνά παράλογες κι άξιζαν να περιγελούνται επειδή εμπόδιζαν την καλή ζωή με το να επιβάλλουν κώδικες συμπεριφοράς αντίθετους µε τη φύση, τη λογική και την ελευθερία. Για τους Κυνικούς η αρετή ήταν το μόνο καλό και αρετή σήμαινε ζωή αυτάρκειας, καταστολής των επιθυμιών και περιορισμό των αναγκών. Απέκτησαν τη φήμη φανατικών αντικονφορµιστών λόγω της αδιαφορίας τους προς την ευχαρίστηση και τους άλλους ανθρώπους.
Οι Κυνικοί περιγελούσαν τη σπουδαιότητα που αποδίδονταν στους Ολυμπιακούς αγώνες, τους μεγάλους κλέφτες που διηύθυναν τα Ιερά κι έκλεβαν απ΄αυτά, τους πολιτικούς, καθώς και τους φιλοσόφους που έτρεχαν στις αυλές τους, τη μόδα, καθώς και τις προσευχές για φήμη και περιουσία. Περιφρονούσαν επίσης και τις θεωρίες. Τα πρωταρχικά τους ενδιαφέροντα ήταν ηθικά, αλλά αντιλαμβάνονταν την ηθική περισσότερο σαν τρόπο ζωής παρά σαν δόγμα που χρειαζόταν επεξηγήσεις. Από τη στιγμή που κάποιος απάλλασσε τον εαυτό του από τους κανόνες που εμπόδιζαν την ηθική ζωή μπορούσε να λέει πως ήταν αληθινά ελεύθερος.
Γι΄αυτούς η άσκηση ήταν ουσιώδης. Τέτοια άσκηση επιτρέπει στον Κυνικό να κριτικάρει ελεύθερα τον ηλίθιο, και συχνά βίαιο, τρόπο ζωής των συγχρόνων του, υποτιμώντας συστηματικά τις πιο ρηχές αρχές του αρχαίου Αθηναϊκού πολιτισμού. Αντί ν΄ασκούν το σώμα για χάρη μιας νίκης στους Ολυμπιακούς αγώνες ή στη μάχη, ή για φυσική υγεία, οι Κυνικοί ασκούσαν το σώμα τους για χάρη της ψυχής. Ο Κυνικός τρόπος ζωής χαρακτηρίστηκε από τους ίδιους, αλλά και από τους Στωικούς που τους ακολούθησαν, ο συντομότερος δρόμος προς την αρετή. Παρόλο όμως που συχνά ισχυρίζονταν πως είχαν βρει το συντομότερο και ίσως πιο σίγουρο δρόμο για την ενάρετη ζωή, αναγνώριζαν τις δυσκολίες αυτής της οδού.
Οι Κυνικοί είναι μια από τις μικρότερες Σωκρατικές σχολές. Η Κυνική Σχολή ιδρύθηκε από τον Αντισθένη, που ήταν οπαδός του Σωκράτη. Ο Κυνισμός υπήρξε περισσότερο ένας τρόπος ζωής παρά ένα φιλοσοφικό σύστημα. Οι Κυνικοί πίστευαν και διακήρυτταν πως ζώντας μια ενάρετη και φυσική ζωή ήταν ο μόνος τρόπος για να είναι κανείς ευτυχισμένος. Αυτό ήταν το κεντρικό ηθικό τους δόγμα που το εμπνεύσθηκαν από το Σωκράτη. Κατά τους Κυνικούς, η αρετή είναι ικανή αλλά και αναγκαία συνθήκη για να πραγματώσει κανείς την ευτυχία και η περιφρόνηση της απόλαυσης είναι η ύψιστη απόλαυση!
Η πεμπτουσία της αρχικής Κυνικής ιδεολογίας του Ηρακλή (Κυνική Παιδαγωγία) ήταν η αναγκαιότητα της διπλής εκπαίδευσης: του σώματος και της ψυχής και οι δυο μορφές εκπαίδευσης ήταν εξ ίσου απαραίτητες για εκείνον που ήθελε να μάθει να ζει και να ενεργεί σωστά. Η αρετή, πρέσβευαν οι Κυνικοί, μπορεί να διδαχτεί. Το να προσδίδει κανείς αξία σε οτιδήποτε άλλο εκτός από την αρετή, όπως π.χ. στην απόλαυση, είναι επιζήμιο και πρέπει να αποφεύγεται και να απορρίπτεται για να μην παγιδευτεί κανείς.
Οι Κυνικοί αντιτάσσονταν στο συμβατικό τρόπο ζωής διότι πίστευαν πως αυτός δεν ήταν ούτε ενάρετος ούτε φυσικός.
Πόσο δίκιο είχαν. Θεωρούσαν πως η κοινωνία προσδίδει αξία σε πράγματα που δεν φέρνουν ευτυχία, όπως στον πλούτο, την ομορφιά, την κοινωνική θέση, τη φήμη, τον καθωσπρεπισμό. Το ενάρετο άτομο πρέπει ν΄απορρίπτει αυτές τις συμβατικότητες. Οι Κυνικοί απέρριπταν τις παραδοσιακές αξίες της εποχής τους, και κάποτε, για ν΄ αποδείξουν τη θέση τους, περιφρονούσαν συμβατικότατες µ΄έναν τρόπο που σοκάριζε. Κατηγορήθηκαν, μάλιστα, πως φέρονταν στους άλλους μ’ ένα περιφρονητικό αίσθημα ανωτερότητας, πιο σωστά, αηδίας, θα έλεγα εγώ.
Οι Κυνικοί συχνά παρομοιάζονται με ασκητικούς πλανόδιους ρήτορες οι οποίοι με ειρωνικό τρόπο κριτικάρουν και εξορκίζουν τους περαστικούς να εγκαταλείψουν το μάταιο τρόπο ζωής. Η αποστροφή των Κυνικών προς τις συμβατικές αξίες εκφραζόταν περισσότερο με το ζωντανό παράδειγμά τους και λιγότερο µε τα λόγια τους. Μάλιστα το πρωτότυπο μοντέλο Κυνικού ήταν ο πάμπτωχος! Βλέπετε οι άνθρωποι ρέπουμε σε υπερβολές όταν ξεχνάμε το αξίωμα: “Μέτρον άριστον” Ακόμη και η καλύτερη φιλοσοφία μπορεί να εκφυλιστεί αν αυτός που την υπερασπίζεται δε βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορση.
Κατά τους Κυνικούς, η αρετή δεν απαιτούσε πολλές γνώσεις
Το να σπούδαζε κανείς μαθηματικά, μουσική ή φιλολογία δεν του εξασφάλιζαν την ευτυχία. Ακόμη και στη φιλοσοφία, το μόνο που είχε αξία γι αυτούς ήταν η ηθική. Οι συνηθισμένες απολαύσεις της ζωής ήταν για τους Κυνικούς όχι απλά αμελητέες αλλά και επιζήμιες στο βαθμό που παρεμπόδιζαν την ελεύθερη λειτουργία της Θ Ε Λ Η Σ Η Σ. Θεωρούσαν πως ο πλούτος, η δημοτικότητα και η δύναμη τείνουν να εκθρονίσουν την αυθεντία της λογικής και να διαστρεβλώσουν την ψυχή ώστε να στραφεί από το φυσικό προς το αφύσικο και κίβδηλο.
Ο άνθρωπος υπάρχει για τον εαυτό του και μόνο μέσα στον εαυτό του, και ο ύψιστος σκοπός του είναι πρέπει να είναι η αρετή μέσω της αυτογνωσίας και της αυτοπραγμάτωσης, πάντα σε συμμόρφωση με τις υπαγορεύσεις της λογικής και μακριά από τις ανούσιες συμβατικότητες της κοινωνίας και του κράτους. Για την επίτευξη αυτού του σκοπού, η ανυποληψία και η φτώχεια θεωρούνταν πλεονεκτήματα, επειδή στρέφουν τον άνθρωπο στον εαυτό του, αυξάνοντας την αυτοκυριαρχία του και εξαγνίζοντας τη διανόησή του από την εσωτερική σκουριά. Ο καλός άνθρωπος είναι ο σοφός άνθρωπος αυτός που δεν επιθυμεί τίποτα, όπως οι θεοί, δηλαδή ο αυτάρκης.
Η ίδια η ουσία της Κυνικής φιλοσοφίας ήταν η άρνηση των ευεργετημάτων της κοινωνικής αβροφροσύνης
Μέσα σε μια κοινωνία ντυμένη σε συσσωρευμένη προσποίηση μιας εξελιγμένης συμβατικότητας, η επιστροφή στο φυσικό ήταν αδύνατο να γίνει χωρίς ισχυρό σοκ των εγγενών ευαισθησιών των μελών του Κυνικού κινήματος. Ήταν λοιπόν αναμενόμενο, οι θεμελιωτές του Κυνικού φιλοσοφικού συστήματος να κριτικάρονται αυστηρά και να ταπεινώνονται από τους συνανθρώπους τους. Σαν αντίδραση στην περιφρόνηση, οι Κυνικοί επεδείκνυαν μια επηρμένη ανωτερότητα. Παρά ταύτα, θα ήταν άδικο και παράλογο οι εκκεντρικότητες των ολίγων να εκλαμβάνονται ως τα κύρια χαρακτηριστικά της Κυνικής φιλοσοφίας ή ακόμη χειρότερο, σαν καταδίκη των απόψεων των Κυνικών.
Απ΄ό,τι μπορούμε να γνωρίζουμε, οι Κυνικοί δεν ανέπτυξαν μεταφυσικές θεωρίες, επιστημολογία ή φιλοσοφία της γλώσσας. Μάλιστα, έχει αναφερθεί πως ο Διογένης είχε ειρωνευτεί τον Πλάτωνα για την έρευνά του σ΄αυτούς τους τομείς. Αλλά ακόμη και σχετικά με την ηθικολογία, οι Κυνικοί δεν ήταν συστηματικοί φιλόσοφοι. Με άλλα λόγια, δεν στήριζαν τις περί ηθικής θέσεις τους σε επιχειρήματα. Για να κερδίσουν οπαδούς, χρησιμοποιούσαν έξυπνους έως σαρκαστικούς υπαινιγμούς, πικρόχολες ή και υβριστικές αποστροφές, έως και σάτιρα, παρά επιχειρήματα. Οι Κυνικοί πίστευαν στην ιδέα της απόλυτης ελευθερίας για κάθε ανθρώπινο ον και δεν ένιωθαν υποχρέωση να συμμορφώνονται με τους κανόνες που θέσπιζε η εξουσία.
Μια από τις αιτίες της αποξένωσής τους από την κοινωνία ήταν ότι θεωρούσαν τους εαυτούς των πολίτες του κόσμου, μέλη μιας παγκόσμιας κοινότητας κι όχι ενός έθνους ή μιας πόλης. Από την άποψη της ιστορίας των ιδεών, ο Κυνισμός σαν πρακτικό-φιλοσοφικό κίνημα άρχισε με τους Σοφιστές. Το μεγαλύτερο μέρος της θεωρητικής ώθησης και της ιδεολογικής του ουσίας προήλθε από τη Σοφιστική θεωρία της γνώσης, τη ριζοσπαστική αντίθεση προς την κοινωνία και τις συμβατικότητες της μέσω της υιοθέτησης του φυσικού νόμου και μια κάποια εγωπάθεια. Από την παιδαγωγική των Σοφιστών προήλθε επίσης το ενδιαφέρον για πρακτικά ηθικά ερωτήματα και εκπαιδευτικά προβλήματα.
Επιβεβαιώνεται πως οι Κυνικοί θεωρούσαν την Α Ρ Ε Τ Η, ως το μόνο αγαθό, όχι απλά το ύψιστο αγαθό όπως λανθασμένα έλεγε ο Σωκράτης
Γι΄αυτούς Αρετή σήμαινε αυτάρκεια, καταστολή των επιθυμιών και περιορισμό των αναγκών. Αρέσκονταν, μάλιστα, να επιδεικνύουν τη φτώχεια τους, την αντίθεσή τους προς τις απολαύσεις και την αδιαφορία τους προς τη συμβατικότητα, κερδίζοντας έτσι τη φήμη φανατικών αντικομφορμιστών. Η φιλοσοφία των Κυνικών, επηρέασε τους Στωικούς με τους οποίους είχε κάποιους κοινούς φιλοσοφικούς στόχους. Οι κυριότεροι Κυνικοί φιλόσοφοι μετά τον Αντισθένη ήταν ο Διογένης της Σινώπης και ο μαθητής του ο Κράτης. Σ αυτούς αναφέρεται και ο Ρωμαίος Αυτοκράτωρ-φιλόσοφος Μάρκος Αυρήλιος στο περίφημο έργο του, «Τα εις Εαυτόν» πράγμα που σημαίνει ότι γνώριζε και είχε ο ίδιος επηρεαστεί από τον Κυνισμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι το έργο αυτό το έγραψε απ’ ευθείας στην Ελληνική.
Οι διάφοροι Κυνικοί που ακολούθησαν μετά από τους τρεις αυτούς διάσημους Κυνικούς, απλά συνέχισαν κάποιες παραδόσεις, απλοποίησαν τον τρόπο ζωής τους, και διατήρησαν κάποιες Κυνικές αρχές που παρέλαβαν από τα αρχικά στάδια του κινήματος, αρχές που χάραξαν οι προαναφερθέντες τρεις μεγάλοι του Κυνισμού. Όμως, επειδή, όπως προείπαμε, οι Κυνικοί δεν οργάνωσαν ποτέ μια επίσημη Σχολή με αυστηρά καθορισμένη φιλοσοφία, παρουσιάστηκαν και αξιοσημείωτες διαφορές μεταξύ των μαθητών του Διογένη, οι οποίοι υιοθετούσαν επιλεκτικά μόνο όποιες ιδέες τους άρεσαν. Έτσι συναντάμε πρόσωπα με εντελώς διαφορετικό ταμπεραμέντο και εμφάνιση να αναφέρονται ως Κυνικοί, ενώ τάσεις εγγενείς στον αρχέγονο Κυνισμό διαπιστώνεται να έχουν κάποτε οδηγήσει σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλά άτομα πήραν βακτηρία και σακίδιο και φαντάζονταν ότι αυτό από μόνο του τους έκανε μαθητές του Διογένη. Πάντως πρέπει να διευκρινιστεί πως από την μαρτυρία των κειμένων προκύπτει ότι κατά την περίοδο αυτή δεν υπήρξαν τόσοι πολλοί τσαρλατάνοι που να σχετίζονταν με τον Κυνισμό όσοι εμφανίστηκαν αργότερα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Εξάλλου, η ιδέα του Κυνισμού προσήλκυσε από καιρού εις καιρόν φιλοσόφους σχολών που ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα να τονίσουν το χάος που χωρίζει το Σοφό Άνθρωπο από εκείνο που είναι ο κανόνας για το λαό.
@ Ειρήνη Κρίνο
Βιβλιογραφία
“ΑΝΘΡΩΠΟΝ ΖΗΤΩ Αρχές της Κυνικής Φιλοσοφίας”
“Διογένης της Σινώπης, ο Κυνικός Φιλόσοφος”
“Έλληνες Κυνικοί”
